Պետական դավաճանություն (լատ.՝ perduellio, անգլ.՝ high treason, ֆր.՝ lese majeste, ռուս.՝ Госуда́рственная изме́на), ծանր հանցագործություն, որը կատարվում է գիտակցաբար, ուղղված է այն պետության կամ միապետի դեմ, որի քաղաքացին կամ հպատակն է հանցագործը, կամ որին այս կամ այն կերպ ծառայում է նա:

Մասնավորապես, պետական դավաճանություն է համարվում պատերազմի ժամանակ հակառակորդի կողմն անցնելը, պետական գաղտնիքը հայտնելը և լրտեսությունը, իշխանության կամքին հակառակ թշնամու հետ անհատական բանակցություններ վարելը և այլն:

Յուրաքանչյուր երկրի Քրեական օրենսգիրք պետական դավաճանության համար սահմանում է իր բարձրագույն պատիժը:

ԱՄՆ-ում

ԱՄՆ պետական դավաճանությունը միակ հանցագործությունն է, որի բնորոշումը ամրագրված է երկրի Սահմանադրությամբ (չարաշահումներից խուսափելու նպատակով) 3-րդ հոդվածում: Այն մեկնաբանվում է որպես Դաշնային իշխանության դեմ պատերազմական գործողություններ.

Միացյալ Նահանգների նկատմամբ պետական դավաճանություն է համարվում միայն նրա դեմ պատերազմելը կամ նրա թշնամիներին միանալը և նրանց օգնություն և համագործակցուցյուն ցույց տալը: Որևէ մեկը չի կարող պետական դավաճանության համար դատապարտվել առանց բաց դատական նիստում միևնույն ակնհայտ գործողության վերաբերյալ երկու վկաների վկայությունների կամ անձնական խոստովանության: Կոնգրսն իրավունք ունի պետական դավաճանության համար պատիժ սահմանել, սակայն մեղավոր ճանաչելը չի հանգեցնի բոլոր իրավունքներից և կարողությունից զրկելուն կամ ունեցվածքը բռնագրավելու այլ կերպ, քան մեղավորի կյանքի ընթացքում:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակներից ԱՄՆ-ում միայն մեկ մարդ է մեղադրվել պետական դավաճանության մեջ:

Եվրոպական երկրներում

Թյուդորների ժամանակներից Անգլիայում պետական դավաճանություն էր համարվում (անգլ.՝ high treason) թագավորի հրամանների ցանկացած խախտում (օրինակ, Հենրի VIII-ի ամուսնությունները դատապարտելը): Վճիռներից մեկում սոդոմիան (անգլ.՝ sodomy) մեկնաբանվում էր որպես պետական դավաճանություն:

Տարբեր երկրներում տարբեր են մոտեցումները այն հարցի նկատմամբ, թե սահմանադրական կառուցվածքի կամ տիրող վարչակարգի դեմ գործողությունները պետական դավաճանություն համարել, թե՞ ոչ, եթե մեղադրանքն անմիջական պատերազմական գործողություններին մասնակցելու հետ կապված չէ: Այդպիսի վիճաբանությունների տեղիք տվեց նացիստական պրոպագանդիստ Ու. Ջոյսին («մականունը՝ «Լորդ Հոֆ-հոֆ»») պետական դավաճանության համար Մեծ Բրիտանիայի մեղադրանքը և կախաղան բարձրացնելու դատապարտումը (Նա Մեծ Բրիտանիայի նկատմամբ գերմանական ռադիոյով նացիստական պրոպագանդա էր տանում անգլերենով): Նրա դատապարտումը միջազգային իրավական նորմերի խախտում էր, քանի որ նա Մեծ Բրիտանիայի հպատակ չէր (1940 թվականից Գերմանիայի քաղաքացիություն էր ստացել, իսկ մինչ այդ ԱՄՆ քաղաքացի էր):

Մեծ Բրիտանիայում ներկայումս պետական դավաճանությունը շատ նեղ իմաստով է մեկնաբանվում. միապետի անձի նկատմամբ ոտնձգություն: Վերջինը The Treason Act 1842 մեղադրանքով մեղադրվել է 16-ամյա Մարկուս Սարջենտը, որը 1981 թվականի հունիսի 13-ին շքերթի ժամանակ մի քանի դատարկ կրակոց էր արձակել Եղիսաբեթ II-ի կողմը:

Եվրոպայի տարբեր երկրներում 1945-1946 թվականներին շատերը, ովքեր իրենց անունը պղծել էին թշնամու հետ համագործակցելով, դատապարտվեցին պետական դավաճանության համար: Բացառություն չէին պետության և կառավարության ղեկավարները: Դատապարտված դավաճանների ղեկավարած կառավարությունները (ինչպես Վիշիի վարչակարգը Ֆրանսիայում) դրանով իսկ համարվում էին անօրինական և ի սկզբանէ ոչ լեգիտիմ:

ԽՍՀՄ

ԽՍՀՄ-ում պետական դավաճանությունը սկզբնական շրջանում դասակարգային մեկնաբանություն ուներ, որպես «բանվորագյուղացիական հեղափոխության գործի դավաճանություն»: 1934 թվականից հայրենասիրական երանգավորում ստացավ, որպես «Հայրենիքի դավաճանություն»:

Պետական դավաճանության ընդարձակ հասկացությունը լայնորեն կիրառվել է Ստալինյան բռնաճնշումների ժամանակ: Բազմաթիվ պետական անվտանգության ղեկավարներ մեղադրվել են դավաճանության մեջ և գնդակահարվել են: Հատկանշական է, որ փաստաթղթերում, խոսակցականում և գրականության մեջ հաճախ օգտագործում էին «հայրենիքի դավաճան» արտահայտությունը (որը գրեթե չէր հանդիպում 1930-ական թվականներին): Բառերն օգտագործվում էին ուղիղ իմաստով, որը տրագիկոմիկ մեկնաբանությամբ նշանակում էր «մարդ, որը դավաճանել է Հայրենիքը»: Անձը հայտարարվում էր ժողովրդի թշնամի:

«Հայրենիքի դավաճանություն» ձևակերպումը ԽՍՀՄ միութենական Քրեական օրենսգրքերում պահպանվում էր մինչև ԽՍՀՄ փլուզումը:

Պատիժներ

Պետական դավաճանության համար որպես կանոն ամենադաժան պատիժ է սահմանվում: Միջնադարում դավաճաններին հիմնականում դատապարտվում էին հասարակական մահապատժի: Ոչ հասարակական մահապատիժներ իրականացվում են նաև մեր օրերում: Մահապատժի ձևերից հաճախ կիրառում էին կախաղան բարձրացնելը, գլխատումը, քառատումը, ողջակիզումը, զինվորականների համար՝ գնդակահարությունը: Անգլիայում հատուկ տաժանակիր ընթացակարգ էր սահմանված՝ կախաղան, փորաթափում և քառատում (անգլ.՝ [to be] hanged, drawn and quartered) գործողությունների հաջորդականությամբ:

1950-1953 թվականներին ԽՍՀՄ-ում մահապատիժ սահմանվում էր միայն Հայրենիքի դավաճանության և հակահեղափոխական գործունեության համար:

Մեր օրերում պետական դավաճանության պատժի համար սահմանված են ազատազրկման մեծ ժամկետներ:

Հայաստանի Հանրապետությունում

2003 թվականի ապրիլի 18 որոշման համաձայն լրտեսությունը և դրա նկատմամբ սահմանված պատիժը ամրագրված է Քրեական օրենսգրքի Հոդված 299. Պետական դավաճանություն կետում.

Պետական դավաճանությունը՝ թշնամու կողմն անցնելը, լրտեսությունը, օտարերկրյա պետությանը կամ օտարերկրյա կազմակերպությանը կամ դրանց ներկայացուցիչներին պետական գաղտնիք հանձնելը կամ թշնամական գործունեություն իրականացնելու համար այլ օգնություն ցույց տալը, որը կատարել է Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացին՝ ի վնաս Հայաստանի Հանրապետության ինքնիշխանության, տարածքային անձեռնմխելիության կամ արտաքին անվտանգության՝ պատժվում է ազատազրկմամբ՝ տասից տասնհինգ տարի ժամկետով՝ գույքի բռնագրավմամբ կամ առանց դրա: Սույն հոդվածով, ինչպես նաև սույն օրենսգրքի 302-րդ հոդվածով նախատեսված հանցանքներ կատարած անձն ազատվում է քրեական պատասխանատվությունից, եթե նա, իշխանության մարմիններին կամովին հայտնելով կամ այլ ձևով, օժանդակել է հետագա վնասը կանխելուն, և եթե նրա գործողություններն այլ հանցակազմ չեն պարունակում: - ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔՐԵԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳԻՐՔ

Ռուսաստանում

ՌԽՖՍՀ Քրեական օրենսգիրք, 1922

1934 թվականի դեկտեմբերին Կիրովի սպանությունը ԽՍՀՄ բռնաճնշումների սաստկացման առիթ հանդիսացավ: Հունիսի 8-ին ԽՍՀՄ ԿԳԿ որոշման համաձայն ՌԽՖՍՀ Քրեական օրենսգրքի 58-1ա հոդվածով սահմանված Հայրենիքի դավաճանությունը («Հակահեղափոխական հանցագործություն») հետևյալ կերպ է ձևակերպվել.

Հայրենիքի դավաճանությունը, այսինքն ԽՍՀՄ քաղաքացիների գործողությունները ի վնաս ԽՍՀՄ ռազմական հզորության, նրա պետական անկախության կամ սահմանների անձեռնմխելիության, ինչպիսիք են՝ լրտեսությունը, ռազմական կամ պետական գաղտնիքը հանձնելը, թշնամու կողմը անցնելը, փախուստը կամ սահմանի անցումը, դատապարտվում է քրեական պատժի բարձրագույն չափով՝ գնդակահարություն ունեցվածքի բռնագրավմամբ, իսկ մեղմացուցիչ հանգամանքների դեպքում՝ 10 տարի ազատազրկմամբ ունեցվածքի բռնագրավումով:

Այս ձևակերպումը գործել է մինչև 1960 թվականը: Հայրենիք հասկացությունը հոմանիշ էր պետությանը, քանի որ ԽՍՀՄ հայրենիքի դավաճանություն հոդվածով դատապարտվել են շատերը, որոնք ծնվել էին Ռուսական կայսրությունից և ԽՍՀՄ միութենական սահմաններից դուրս (մասնավորապես Ստալինի ժամանակ):

ՌԽՖՍՀ 1960 թվականի Քրեական օրենսգրքում «Հայրենիքի դավաճանություն» հասկացությանը հատկացված է առանձին՝ 64-րդ հոդվածը.

Հայրենիքի դավաճանությունը, այսինքն ԽՍՀՄ քաղաքացիների մտածված գործողությունները ի վնաս ԽՍՀՄ ինքնավարության, տարածքային անձեռնմխելիության կամ պետական անվտանգության և պաշտպանուանկության՝ թշնամու կողմն անցնելը, լրտեսությունը, օտարերկրյա պետություններին ռազմական կամ պետական գաղտնիքը մատնելը, սահմանից դուրս փախուստը կամ ԽՍՀՄ վերադառնալուց հրաժարվելը, ԽՍՀՄ դեմ թշնամական գործողություններում օտար երկրներին օգնելը, որը հավասարազոր է իշխանությունը գրավելու նպատակով դավադրության, պատժվում է 10-15 տարի ազատազրկման սեփականության բռնագրավմամբ և 2-5 տարի աքսորով կամ առանց աքսորի կամ մահապատժի սեփականության բռնագրավմամբ:

Հոդված 275. Պետական դավաճանություն Պետական դավաճանությունը, այսինքն լրտեսությունը, պետական գաղտնիքի մատնումը կամ օտար երկրին, օտարերկրյա կազմակերպությանը կամ նրա ներկայացուցիչներին թշնամական գործողություններում որևէ այլ տեսակի օգնությունը, որը ուղղված է Ռուսաստանի Դաշնության արտաքին անվտանգության դեմ, կատարված է Ռուսաստանի Դաշնության քաղաքացու կողմից պատժվում է 12-20 տարի ազատազկմամբ 500 հազար ռուբլի տուգանքով կամ դատապարտվածի 3 տարվա աշխատավարձի կամ այլ եկամտի միջոցի տուգանքով կամ առանց դրա: Ծանոթագրություն. Քրեական օրենսգրքի սույն հոդվածով, ինչպես նաև սույն օրենսգրքի 276 և 278 հոդվածներով նախատեսված հանցանքներ կատարած անձն ազատվում է քրեական պատասխանատվությունից, եթե նա, իշխանության մարմիններին կամովին հայտնելով կամ այլ ձևով, օժանդակել է Ռուսաստանի Դաշնության հետագա վնասը կանխելուն, և եթե նրա գործողություններն այլ հանցակազմ չեն պարունակում:

2012 թվականի հոկտեմբերին Պետական դուման այս հոդվածում ուղղում է կատարել, որը քրեական պատասխանատվություն է նախատեսում «ֆինանսական, նյութական, նյութատեխնիկական կոնսուլտացիոն կամ օտարերկրյա պետության, միջազգային կազմակերպության կամ նրանց ներկայացուցիչներին Ռուսաստանի անվտանգության դեմ ուղղված իրենց գործողություններում այլ օգնություն ցուցաբերելու համար»:

Այս ձևակերպումը քննադատության է ենթարկվել «Human Rights Watch» կողմից իր անորոշ ձևակերպման համար:

Աղբյուրը՝ wikipedia.org